Nathan Weinstock : Le livre d’Esther dans la tradition occitane judéo-comtadine

   Nathan Weinstock (nascut en 1939 a Anvèrs) es un intellectual bèlga poliglòt. Es mai que mai un especialista e traductor de las lengas ebrèa e yiddish. Es tanben istorian. Abans la seu retirada professionala foguèt sòci del comitat scientific de l’Institut d’Estudis del judaïsme de l’Universitat liura de Brussèlas. Publiquèt tanben mantunes obratges d’analisis politicas e geopoliticas. Vengut prene sa retirada en Occitània, s’interèssa ara a la cultura de son país d’acuèlh.

   Lo capítol primièr de « Lo libre d’Estèr dins la tradicion occitana judeo-comtadina » es consacrat a l’estudi detalhat del Libre d’Estèr qu’es una part de la Bíblia ebraïca. Sensat, entre legenda e cronica, lo libre vint-e-unenc conta un episòdi de l’istòria de la nacion josiva. Narra la pontanada de la deportacion e de l’exòdi dels Josius mandats en captivitat en Pèrsa ont patiguèron divèrses secutaments e quitament, segon la tradicion, una temptativa de genocidi. Mas totjorn segon lo Libre d’Estèr, de mercés a la jova Estèr venguda reina, lo plan genocidari capitèt urosament pas. Es per un recòrd d’aquela tradicion religiosa que Nathan Weinstock entamena son libre. Emai es vertat que sens aquò se poiriá pas anar gaire pus luènh dins la compreneson de las doas òbras literàrias occitanas presentadas.

   Lo Roman de la reina Estèr de Crescas del Cailar, que visquèt en Provença al sègle XIVen, es un poèma long que no’n demòra malurosament pas que 448 vèrses octosillabics de las rimas planas. L’autor, Vidal Crescas del Cailar, foguèt medecin. Èra tanben un saberut que coneissiá l’ebrèu, lo grèc ancian e lo latin. Nathan Weinstock nos ditz qu’èra « sòci d’una comunitat josiva de las qu’a l’epòca fasián flòri en Occitània abans d’èsser, pauc a cha pauc al debanar del sègle XIIIen, relegadas dins de barris enclauses ». Aquel poèma d’un ritme requist e subretot d’una riquesa de lenga espectaclosa es modèrne dins sa concepcion. Una satisfaccion, un contentament indicible nos ganha de lo legir encara en 2018. Ne balham sonque sièis vèrses dins l’ortografia originala. La grafia emplegada seriá la nòstra se mancava pas l’accentuacion :

Van s’en talussar a la porta

Von la regina se desporta ;

Dis : Ubres leu, que prezent port,

Lo rei se dina aval en l’ort

E tramet vos de s’escudela

De calque vianda novela.

   En seguida de l’òbra de Vidal Crescas del Cailar, Nathan Weinstock nos prepausa de tròces del tèxte de La reina Estèr del rabin Mardaçai Astruc. Aqueste autor visquèt a l’Illa de Sòrga al sègle XVIIen. Lo tèxte es tanben balhat dins la grafia de l’autor. Nimai per èsser de 1774, aquel poèma es tanben de bon legir. Domatge, ça que la, qu’a costat de la grafia d’epòca, Nathan Weinstock e l’editor ajan pas agut l’èime de lo balhar dins la grafia normalizada. Ademai, per qualques paginas de mai e un desenat de gotas de tinta suplementàrias seriá estat urós d’aver agut la pèça dins sa totalitat. Rai ! Aquí tanben avèm drech a de poësia de nauta volada. La lenga de Vidal Crescas del Cailar es sublimada per l’engèni literari de l’autor. Tornamai avèm aquí una pèça qu’al delà lo messatge portat, es estada escricha e concebuda per èsser legida en public. Mas en qualques sègles la grafia de la lenga a evoluïda, e segurament pas dins lo bon sens. Ne balham tornamai sièis vèrses :

Sire, Haman fai maou tout ce que deou,

Car Mourdacay, vostre fideou,

Haman a tout moument se flatte

Que vaou lou teni soute sa patte ;

A emprepré de lou péri

Per puleou lou faire mouri.

   Se comparam las grafias dels sègles XIVen e XVIIen, al primièr còp d’uèlh se vei qu’en tres cent ans la lenga perdèt de sa natura trobadorenca. De lenga de cultura al sègle XIVen passèt a lenga graficament somesa a la pression del francés tre lo sègle XVIIen. Mas la lenga demòra ça que la literària per una brava part dels letrats occitans. Aquel poèma de Vidal Crescas del Cailar ne pòrta pròva.

   Se la lenga liturgica dels Josius en Occitània èra l’ebrèu, la lenga del cadajorn èra, plan solide, l’occitan. Nathan Weinstock nos ditz qu’aqueles dos tèxtes son estat escriches en lenga vernaculara per permetre a las femnas, qu’avián pas lo drech a l’ensenhament de l’ebrèu, d’aver accès als tèxtes biblics. Çò que reven a confirmar que totas las religions son misoginas e que ne cal pas tirar una per ne metre una autra. Emai se misoginas, d’unas o son mai que d’autras.

   L’autor fa d’anar-tornar entre lo tèxte antic, lo tèxte de soca, e sas interpretacions popularas occitanas. Nathan Weinstock es d’una grand erudicion tocant a las originas dels tèxtes biblics e a lor difusion dins la cultura populara josiva : o puslèu dins las culturas popularas josivas al plural, talament lo judaïsme se sabiá adaptar als traches culturals de las nacions dins las qualas s’exprimissiá. Demest los elements d’aquestas culturas pareissiá, plan solide, la lenga. Atanben d’interpretacions-adaptacions del Libre d’Estèr se’n tròba en lenga occitana, espanhòla, italiana e segurament d’autras.

Mai qu’un agach unicament literari, aquel libre es un obratge socio-lingüistic tocant una pontanada de l’istòria nòstra. Cal mercejar l’Institut d’Estudis Occitans de contunhar d’alimentar sa colleccion « Tèxtes e documents ». Atal nos balha a legir d’ensages que, totes, contribuïsson a l’escritura de l’Istòria nòstra.

Pèire Rabasse

« Le livre d’Esther dans la tradition occitane judéo-comtadine » de Nathan Weinstock.

Edicions de l’Institut d’Estudis Occitans – colleccion « tèxtes e documents ». Despaus legal : segond trimèstre de 2018. 120 paginas.